Uzbekistan jest krajem muzułmańskim. Żyje w tym kraju bardzo mało chrześcijan, a katolików chyba najmniej ze wszystkich konfesji chrześcijańskich. W 1997 roku św. Jan Paweł II poprosił Zakon Braci Mniejszych Konwentualnych o to, aby objąć opieką duszpasterską katolików żyjących w Uzbekistanie i głosić Ewangelię w tym kraju. Natomiast papież Franciszek powiedział do Administratora apostolskiego w Uzbekistanie, biskupa Jerzy Maculewicz, że naszym zadaniem w Uzbekistanie jest dawać świadectwo o Jezusie, Ewangelii i Kościele.
Zostałem wysłany do pracy w Uzbekistanie w 2000 roku. Pracuję tu do dzisiaj. Miałem tylko trzyletnią przerwę, kiedy to w 2012 roku zostałem wysłany na rok do Sacro Convento w Asyżu, a potem na dwa lata do Wrocławia w Polsce.
Obecnie w Uzbekistanie istnieje sześć katolickich parafii, które znajdują się w najważniejszych miastach. W czasie mojej pracy powstały tutaj trzy nowe parafie katolickie, a obecnie chcemy otworzyć jeszcze jedną w mieście wojewódzkim Navoi.
W ciągu tych lat pracowałem w pięciu parafiach, gdzie byłem proboszczem i oprócz pracy duszpasterskiej musiałem zajmować się tworzeniem struktur parafii, budowaniem kościołów, czy też naszych klasztorów. Obecnie jestem proboszczem w Bucharze, gdzie kontynuuję prace budowlane związane z naszym kościołem i klasztorem, jak też opiekuję się wspólnotą katolików w odległym o sto kilometrów mieście Navoi. Myślę, że obecnie nasze główne zadanie, to praca duszpasterska w parafii, czyli posługa dla miejscowych katolików oraz coraz większej ilości turystów, którzy przybywają do Uzbekistanu z całego świata. Bardzo często nasze parafie są odwiedzane przez grupy pielgrzymkowe z różnych krajów, które przybywają ze swoimi kapłanami. Również od kilku lat w naszych parafiach mamy studentów z Indii, którzy w Uzbekistanie studiują medycynę.
Myślę, że w naszej pracy w Uzbekistanie musimy ciągle pamiętać o słowach świętego Franciszka, które nam zostawił 1221 roku w tak zwanej Regule niezatwierdzonej.Święty nasz Patriarcha pisze tam: gdyby którykolwiek brat chciał udać się między Saracenów i innych niewiernych, niech idzie za pozwoleniem swego ministra […] Bracia zaś, którzy udają się, mogą w dwojaki sposób duchownie wśród nich postępować.Pierwszy sposób: nie wdawać się w kłótnie ani w spory, lecz być poddanymi wszelkiemu ludzkiemu stworzeniu ze względu na Boga (1P 2,13) i przyznawać się do wiary chrześcijańskiej. Drugi sposób: gdyby widzieli, że tak się Panu podoba, niech głoszą słowo Boże… (1Reg XVI).
Myślę, że nasz franciszkański styl życia i pracy duszpasterskiej w Uzbekistanie daje dobre owoce i jest dobrze odbierany przez władze państwowe, jak też tych ludzi, którzy żyją obok nas. Na pewno Kościół katolicki znalazł już swoje miejsce w tym państwie i wpisał się na stałe nie tylko w krajobraz życia religijnego Uzbekistanu, ale w również w lokalne struktury społeczeństwa, w którym funkcjonujemy.
Chrześcijaństwo przyszło na tereny Azji centralnej już w pierwszym wieku. Święty Łukasz w Dziejach Apostolskich pisze, że w dzień Pięćdziesiątnicy w Jerozolimie byli Żydzi z królestwa Partów, a to właśnie tereny obecnego Turkmenistanu i Afganistanu. Na terenie Turkmenistanu, niedaleko Buchary znajduje się starożytne miasto Merv, obecne Mary, gdzie już w I wieku była świątynia chrześcijańska, a w 334 roku była to stolica metropolii, której podlegało kilkadziesiąt diecezji rozsianych w Azji. Trzeba pamiętać, że święty Tomasz apostoł, jak też św. Bartłomiej apostoł są uważani za tych, którzy ewangelizowali Indie i Pakistan, tak więc musieli przechodzić przez teren Azji środkowej. Również w prawosławnej tradycji istnieje przekaz o pobycie świętego Andrzeja apostoła w Samarkandzie i o tym, że na górach obok Samarkandy ustanowił on krzyż. W V wieku zaczynają te tereny zamieszkiwać chrześcijanie – nestorianie. Do XIII wieku, pod rządami nestoriańskiego patriarchy, istniało 25 metropolii i około 150 biskupów. Jedna z tych metropolii znajdowała się w Markandzie (Samarkandzie).
Obecność franciszkanów na terenie Azji środkowej ma swoją długą historię. Pierwszymi franciszkanami, którzy się tutaj pojawili, a zarazem pierwszymi Europejczykami byli Giovanni da Pian del Carpine (autor Historia Mongalorum) oraz Benedykt Polak, autor sprawozdania De Itinere Fratrum Minorum ad Tartaros, będącego relacją z pierwszej wyprawy Europejczyków do stolicy imperium mongolskiego, która trwała od 16 kwietnia 1245 roku do 18 listopada 1247 roku. W efekcie nawiązania relacji Imperium mongolskiego ze Stolicą świętą, jak też otwarciu szlaku handlowego z Europą, powstają na tych terenach klasztory franciszkańskie i niektórzy bracia zostają naznaczeni przez kolejnych papieży na biskupów. W 1318 papież Jan XXII wydał bullę Redemptor noster, która podzieliła misje azjatyckie między zakony dominikanów i franciszkanów (nasz Zakon miał od trzydziestu do trzydziestu pięciu misji w Azji) i ustanowił prowincję kościelną Sultanieh, która obejmowała chanat Chaghatai (Turkiestan), a także misje w Indiach i Chinach. W położonym na Jedwabnym Szlaku Urgenczu (Orgathensis; obecnie Stary Urgencz, na północy dzisiejszego Turkmenistanu), było biskupstwo oraz franciszkański klasztor, a źródła historyczne wspominają dwóch franciszkańskich biskupów z tytułem episcopus Orgathensis: Mateusza w 1340 r. i Williama w 1393 r.
Najbardziej znanym faktem jest istnienie franciszkańskiego klasztoru i biskupstwa misyjnego w mieście Ałmałyk (Armalech), znajdującego się w pobliżu dzisiejszego Yining na granicy Kazachstanu i Chin, które to miasto pełniło funkcję drugiej stolicy mongolskiego imperium. Źródła wspominają biskupa Carlino de Grassis, franciszkanina, który był tam biskupem i zmarł w 1328 roku w Castronuovo, niedaleko Pawii, skąd pochodził.
Następnie biskupstwo to zostało powierzone przez Jan XXII franciszkaninowi Ryszardowi z Burgundii, który otrzymał sakrę biskupią najprawdopodobniej w 1320 r., i zaczął urzędować w tym mieście od ok. 1338. Biskup ten ochrzcił siedmioletniego syna chana Cangshi, któremu nadał imię Jana Chrzciciela. Jednakże po śmierci chana Cangshi, rządy opanowali zwolennicy islamu. Na tron wynieśli oni Alego-Sułtana, który przejął władzę w chanacie Dżagataj i który w zamian za ustanowienie go władcą udzielił im pełnego poparcia. Wówczas to doszło do pogromu chrześcijan, w którym zostali zamordowani następujący bracia i ich towarzysze: biskup Ryszard; ojcowie Franciszek z Alessandrii, Rajmund z Prownasji, Paschazy z Vitorii; bracia Wawrzyniec z Alessandrii (Ancony) i Piotr z Prowansji, który był budowniczym kościoła; tercjarz Jan z Indii, który franciszkanom służył jako tłumacz; oraz kupiec Wilhelm Gilotti z Modeny. Data męczeńskiej śmierci wedle wszelkiego prawdopodobieństwa nastąpiła 24 czerwca 1339 r., a klasztor został zniszczony. W roku następnym przez Ałmałyk przejeżdżał w misji dyplomatycznej florentczyk, franciszkanin Jan de Marignolli, wysłany przez Benedykta XII z listami do Uzbeka, chana Złotej Ordy przebywającego w Chanbałyku. Brat Jan de Marignolli zdał sprawozdanie o męczeńskiej śmierci misjonarzy i na krótko przywrócił kult katolicki w Ałmałyku. Relacja zachowała się w kompilacji zwanej Chronica XXIV Generalium. Martyrologium franciszkańskie wspominało męczenników w dniu 24 czerwca. Dziś jednak mogą oni uchodzić za zapomnianych bohaterów ewangelizacji. Warto znać, że w naszym kościele pw. Św. Franciszka w Sienie znajduje się fresk „Męczeństwo franciszkanów” autorstwa Ambrogio Lorenzettiego, który przedstawia męczeńską śmierć tych naszych braci.
W tym czasie istniały też wspólnoty katolickie w Bucharze i Samarkandzie, gdzie swoje klasztory mieli Dominikanie. W Samarkandzie dominikanin, Thomas of Mancasola (+1328) był biskupem i był tam kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela.
Ostatecznie chrześcijaństwo na terenie imperium mongolskiego zostało zlikwidowane na okres 400-tu lat przez chana Tamerlana (1336-1405) i jego wnuka Uług-Bega (1409–1449).
Powrót chrześcijaństwa na te tereny wiąże się z wejściem Imperium Rosyjskiego w połowie XIX wieku na ten obszar. Już pod koniec XIX wieku został utworzony urząd kuratora dla katolików żyjących w Turkistanie (teren Azji środkowej). Powstają na tym terenie parafie i kościoły katolickie. Najbardzie znanym kuratorem był ksiądz Justyn Bonawentura Pranajtis (+1917).
Rewolucja bolszewicka znowu przyczyniła się do upadku Kościoła katolickiego na tym terenie. W 1924 roku zostały zamknięte parafie katolickie.
W 1987 roku w czasie pozytywnych zmian w Związku Radzieckim zostaje otwarta w Ferganie pierwsza parafia katolicka, a później kolejna w Taszkencie. Kolejne parafie powstają już w niepodległym Uzbekistanie.
Trudno mówić o wpływie miejscowej kultury na obrzędy, czy też ryty u katolików. Na pewno w pierwszych wiekach chrześcijaństwa życie miejscowych katolików miało jakiś specyficzny koloryt i być może przejęło wiele rytów z zoroastryzmu, czy miejscowej kultury, jednakże tragiczne wydarzenia w historii tej części Azji spowodowały, że Kościół katolicki jest tutaj czymś nowym i jego odrodzenie nastąpiło niespełna 40 lat temu. Większość duchowieństwa stanowią Polacy, jak też są kapłani z Ameryki łacińskiej, Korei, czy też Misjonarki Miłości Matki Teresy z Kalkuty.
SAMAKANDRA I BUCHARA
Samarkanda i Buchara są najbardziej znanymi miastami Uzbekistanu ze względu na swoją długą i bogatą historię. Miasta te odegrały w historii Azji centralnej ważną rolę. Samarkanda jest jednym z najdłużej zamieszkanych miast świata. Starożytne miasto pod nazwą Marakanda powstało w VI wieku p.n.e. jako stolica satrapii sogdyjskiej pod panowaniem perskiej dynastii Achemenidów. W 329 r. p.n.e. miasto zostało zdobyte przez Aleksandra Wielkiego. Okres rozwoju nastąpił dzięki powstaniu szlaku jedwabnego, łączącego Europę i Chiny. Samarkanda stała się największym miastem Azji Środkowej.
W 712 roku została podbita przez Arabów, którzy wprowadzili religię islamską. W tym czasie stała się również centrum wytwarzania papieru, z którego papier zawędrował do Europy. Za panowania Abbasydów Arabowie uzyskali od chińskich jeńców wziętych do niewoli po bitwie nad rzeką Tałas w 751 roku tajemnicę produkcji papieru. W rezultacie w Samarkandzie powstała pierwsza w świecie arabskim papiernia.
Samarkanda była jednym z najważniejszych miast w państwach Samanidów i Karachanidów. W 1220 została zburzona przez Czyngis-chana. Jedynie niewielka część populacji miasta przetrwała najazdy mongolskie (zdziesiątkowano ludność o niemal 60 tys. mieszkańców). W latach 1369–1405 Samarkanda była stolicą rozciągającego się od Indii do Turcji państwa Timura. W ciągu 36 lat władca wzniósł nowe miasto i sprowadził do niego artystów i rzemieślników z całego imperium. Pod panowaniem Timurydów miasto odzyskało swoje dawne znaczenie i stało się jednym z najsłynniejszych ośrodków kultury, nauki i sztuki islamskiej. Największy rozkwit Samarkanda przeżywała w XV wieku za panowania Uług Bega, wnuka Timura. W porównaniu z poprzednimi dekadami, stabilna sytuacja państwa sprawiła, że Uług Beg zaczął inwestować jeszcze bardziej w rozwój naukowy i kulturalny swojej stolicy. Z jego inicjatywy wzniesiono obserwatorium astronomiczne i medresy – tradycyjne w świecie islamu szkoły wyższe. Najazdy mongolskie spowodowały, że na terenie Uzbekistanu najstarsze zabytki pochodzą z XIII i XIV (jest kilka wyjątków)
Buchara natomiast została założona około I wieku, w VI–VII wieku sogdiańskie miasto Numidżket. W VIII–IX wieku duży arabski ośrodek handlu na szlaku karawanowym z Azji Środkowej do Europy. Od końca IX wieku stolica Samanidów, ognisko kultury nowoperskiej (działalność medyczna i filozoficzna Awicenny, poetów Rudakiego i Ferdousiego). Tutaj urodził się Immam Al.-Bukhari. W 999 została zdobyta przez Turków. Zniszczona w 1220 przez Czyngis-chana, a w 1370 zdobyta przez Timura. Od połowy XVI wieku stolica mongolskiego chanatu bucharskiego, następnie emiratu pozostającego pod protektoratem rosyjskim. Była uważana przez muzułmanów za święte miasto, w którym działały liczne medresy, szkoły muzułmańskiej teologii. Była centrum nauki, kultury, także centrum sufizmu.
Jednym z najcenniejszych zabytków w tym mieście jest Mauzoleum Samanidów z IX wieku.
Można powiedzieć, że społeczeństwo w tym kraju jest bardzo tolerancyjne przyjaźnie nastawione do innych religii, narodowości i kultur. Na pewno duży wpływ na to ma fakt, że od wieków przez te tereny Jedwabnym szlakiem przechodziły karawany kupców z Europy i Azji.
Również okres panowania Imperium Rosyjskiego, a potem Związku Radzieckiego na tym terenie wywarł wpływ na postawę miejscowej ludności, która raczej nie narzuca innym swojej religii i z szacunkiem odnosi się do innych religii, tradycji, czy też kultur. W ostatnich latach zauważa się ożywienie zainteresowania religią islamską, powstają tysiące nowych meczetów i coraz więcej mężczyzn zaczyna uczęszczać do meczetów na modlitwę. Na pewno duży wpływ na to mają środki masowego przekazu oraz wewnętrzna polityka państwa, która ma na celu to, aby islam był tą religią, która łączy ludzi, albowiem Uzbekistan zamieszkuje ludność wielonarodowościowa.
o. Stanisław Rochowiak OFMConv, misjonarz z Uzbekistanu
